«ستاد انگلیس» یک گزارش آینده‌پژوهی درخصوص نخبگان ایرانی در ۲۰۲۴ منتشر کرده‌ که طی آن نشان می‌دهد مطالعه روی شرایط نخبگان ایرانی را به‌طور جدی در دستور کار قرار داده‌ است؛ در این گزارش به این آینده‌پژوهی انگلیسی نگاهی خواهیم کرد.

به گزارش گروه اقتصادی خبرگزاری تسنیم، رهبر انقلاب غایت رشد علمی در کشور را ترسیم کردند. ایشان در دیدار شرکت‌کنندگان در هفتمین همایش ملی نخبگان جوان در سال ۹۲ فرمودند:

اگر این شتاب رشد علمی حفظ شد، این امید وجود دارد که ما برسیم به قله‌ها، برسیم به خطوط مقدّم؛ و همان‌طور که بارها عرض کردم، کشور ما و مراکز علمی ما برای دنیا مرجع علمی بشوند. این باید اتّفاق بیفتد و ان‌شاءالله این کار خواهد شد. البته بنده تصور نمی‌کنم که حالا این کار در ظرف پنج سال و ده سال و پانزده سال انجام بگیرد؛ نه، من چند سال پیش گفتم شما پنجاه سال دیگر، چهل سال دیگر این آینده را تصویر کنید که در دنیا هر کسی بخواهد به یافته‌های تازه‌ علمی دست پیدا کند، مجبور بشود زبان فارسی یاد بگیرد؛ همت را این قرار بدهید. کاری کنید که در دنیا دیگران محتاج دانش شما باشند، مجبور باشند زبان شما را یاد بگیرند تا به دانش شما دست پیدا کنند؛ این کار هم ممکن است؛ این کار ممکن است.

اما تغییر ادبیات رهبر معظم انقلاب در دو سال گذشته درخصوص رشد علمی و مسائل نخبگان به‌روشنی نشان‌دهنده شدت یافتن مشکلات مدیریت علمی کشور است. ایشان در دیدار ۲۸ مهرماه با نخبگان علمی جوان تأکید کردند:

یک نگرانی دیگر هم که به آقای ستّاری اجمالاً گفتم، نگرانی از خود بنیاد نخبگان است؛ بنیاد نخبگان خیلی مهم است؛ لازم است بنیاد نخبگان، زنده و پرتحرّک باشد. من البته به آقای دکتر ستاری واقعاً اعتماد دارم؛ یعنی حقیقتاً هم به توانایی‌های ذهنی و علمی ایشان، هم به صحّت عمل ایشان اطمینان دارم. آقای ستّاری! اگر واقعاً می‌بینید که معاونت علمی و بنیاد نخبگان با هم نمی‌سازند، یعنی وظایف بنیاد نخبگان با فعالیتهای وسیع معاونت علمی سازگار نیست، یک فکری برایش بکنید؛ یا از هم جدایشان کنید یا لااقل در ذیل همان چهارچوب معاونت علمی، یک مدیر قوی برای بنیاد نخبگان بگذارید؛ کار بنیاد نخبگان را به دانشگاهها واگذار نکنید. اگر دانشگاهها این‌کاره بودند و می‌توانستند این کار را بکنند، اصلاً بنیاد نخبگان را تشکیل نمی‌دادیم.

یک نکته‌ دیگر این است که گزارشهایی به من می‌رسد که بعضی از طرحهای کلان در موضوعات تحقیقاتی مهم مثل هوافضا، ماهواره و امثال اینها، دچار توقف یا لنگی است؛ این من را نگران می‌کند، این را می‌خواهم اینجا بگویم که مطالبه‌ عمومی باشد؛ من از مسئولین امر به‌طور جدّی درخواست می‌کنم به این مسائل بپردازند. این طرحها، طرحهای بسیار مهمّی است؛ حتّی بعضی از طرحهای تحقیقاتی مربوط به انرژی هسته‌ای همین طور [است‌]. اینها نبایستی مطلقاً توقّف پیدا کند؛ نباید تعطیل یا نیمه‌تعطیل باشد که می‌گویند بعضی از اینها نیمه‌تعطیل است یا بعضی مُشرف به تعطیل است. من به نظرم می‌رسد اینجا هم معاونت علمی می‌تواند در این زمینه نقش ایفا کند؛ حالا یا اینها اصلاً به‌کلّی محوّل بشود به معاونت علمی و دانشگاهها این را بسپرند به معاونت علمی، یا لااقل معاونت علمی در این زمینه نقش ایفا کند؛ خیلی مهم است. اینها، هم خسارت علمی است برای ما، هم دانشمند جوانی که در بخش مثلاً هسته‌ای یا در بخش هوافضا یا در بخش نانو یا زیست‌فناوری با امیدواری مشغول فعّالیّت است، وقتی‌که این بخش مورد بی‌اعتنایی قرار می‌گیرد و نیمه‌تعطیل می‌شود، مأیوس می‌شود. من قبلاً هم عرض کرده‌ام که یأس و نومیدی جوانان ما خیلی خطر بزرگی است.

جالب اینکه این جملات یک سال قبل در بیست و دوم مهرماه سال ۹۴ نیز در دیدار با نخبگان تکرار شده بود. تکرار مکرر این جملات در بیانات رهبر معظم انقلاب نشان از عدم توجه لازم مسئولان امر به این مشکلات است.

بنیاد نخبگان را باید جدّی گرفت؛ بنیاد نخبگان یک بنیاد ملّی است؛ یک بنیاد راهبردی است؛ این را باید کاملاً جدّی گرفت. شنیدم که برخی کارهای بنیاد نخبگان به دانشگاهها سپرده می‌شود؛ این کار مصلحت نیست. دانشگاهها اگر می‌توانستند کار بنیاد نخبگان را بکنند، این بنیاد را اصلاً ما راه نمی‌انداختیم. بعضی از دانشگاههای ما واقعاً برجسته‌اند، مرکز نخبه‌هایند امّا کار بنیاد نخبگان را نمی‌توانند بکنند. کار دانشگاه چیز دیگر است، کار بنیاد نخبگان چیز دیگر است. بنیاد نخبگان را جدی بگیرید؛ یک بنیاد ملی است، یک بنیاد راهبردی است؛ هم مسئولین بنیاد، هم مسئولین کشور، چه [سازمان‌] برنامه و بودجه، چه وزرای محترم مربوط، چه شوراهای علمی و مانند اینها که وجود دارند و چه شما جوانها. بنیاد خیلی مهم است.

الحمدلله آقای ستّاری اینجا بیان کردند و اعتراف کردند درواقع ــ به یک معنا اعتراف بود ــ که همه به ایشان دارند کمک می‌کنند؛ واقعاً احتیاج به کمک است؛ بایستی همه به معاونت علمی کمک بکنند، همه‌ دستگاهها بایستی کمک بکنند. اگر واقعاً این‌جور شده حالا که همه به شما کمک می‌کنند، خوب، الحمدلله.

الحمدلله معاونت علمی راضی [است]؛ من اینجا نوشته‌ام «از سوی دستگاه‌ها حمایت نمی‌شوند»، امّا حالا ایشان می‌فرمایند که حمایت می‌شوند، خیلی‌خوب، اگر شما راضی هستید دیگر ما چه بگوییم؟ قضیّه‌ ما قضیّه‌ شماست. (۱۳۹۵/۰۶/۰۳)

حاصل بی‌توجهی به نگرانیهای رهبر انقلاب طی سه سال گذشته، بروز مشکلاتی همچون «افشاء کپی‌کاریها و تقلبهای علمی در رسانه‌های جهان»، «انفعال مسئولان» و «فرار ۲٫۲ برابری نخبگان» بوده است.

چندی پیش در گزارش مبسوطی بررسی شد (گزارش را {اینجا} ببینید) که با وجود اینکه معاونت علمی ریاست جمهوری رتبه علمی ایران در «منطقه» را سوم اعلام می‌کند، کشور ما در «منطقه» در رتبه یازدهم قرار دارد و تولیدات نوآورانه کشور تا رده کشورهایی مانند کنیا سقوط کرده است.

یکی از گزارشهای خبرگزاری تسنیم نشان داد فرار نخبگان ایرانی به آمریکا طی ۵ سال اخیر ۲٫۲ برابر افزایش داشته است. (گزارش را {اینجا} ببینید)

با این شرایط جالب است بدانیم کشورهای پیشرفته مطالعه جدی روی آمارهای جمعیت نخبگانی ایران را در دستور کار قرار داده‌اند؛ ذیلاً به یکی از این موارد اشاره خواهیم کرد.

* ستاد انگلیس

ستاد انگلیس (British Council) سازمانی بین‌المللی است که ۸ دهه قبل، در سال ۱۹۳۴ میلادی توسط دولت بریتانیا تأسیس شد و مقر آن در لندن واقع است. این ستاد به‌طور ویژه فرصتهای فرهنگی و آموزشی بین‌المللی را برای دولت بریتانیا رصد می‌کند. بودجه این ستاد در سال ۲۰۱۵ ــ ۲۰۱۴ بیش از ۹۰۰ میلیون پوند (۷۳۰ میلیون دلار) بوده است؛ مطالعات گسترده این ستاد در سطح بین‌المللی، راهها و برنامه‌های نفوذ فرهنگی و آموزشی انگلستان در کشورهای جهان را نظام‌مند می‌کند. در حال حاضر این ستاد در ۱۰۰ کشور جهان شعبه دارد و با توجه به استقبال از آموزش زبان انگلیسی در سطح جهان، این سازمان بخشی از نفوذ خود را از طریق مواد کلاسهای آموزش زبان به انجام می‌رساند.

یکی از مهمترین اقدامات «ستاد انگلیس» تصمیم‌سازی برای دولت انگلیس در موارد فرهنگی و تحصیلی سایر کشورهاست. این مهم از طریق سرمایه‌گذاری درخصوص انجام مطالعات جامع در موارد درخواست دولت یا سیاست‌سازی برای دولت انگلیس برای حال و آینده صورت می‌گیرد.

با توجه به پروفایل جمعیتی و برنامه‌های توسعه‌ای دولت انگلیس، یکی از نیازهای اساسی این کشور «جذب نخبگان سایر کشورهای جهان» است؛ اخیراً با توجه به رقابتی که انگلیس با سایر کشورها ــ به‌ویژه کشورهای انگلیسی‌زبان مانند کانادا، استرالیا و خصوصاً آمریکا دارد ــ این ستاد مطالعه جامعی با تمرکز بر کشورهایی که می‌توانند برای ده سال آینده خلأ نخبگانی بریتانیا را جبران کنند به انجام رساند؛ این مؤسسه در این مطالعه نقشه راهی برای دولت انگلیس ــ در مقایسه با سایر کشورهای انگلیسی‌زبان ــ ترسیم کرد که در سال ۲۰۱۴ منتشر شد.

* آینده‌پژوهی درباره نخبگان ایران

نسبت بالای دانشجویان ایرانی در مقاطع تحصیلات تکمیلی، میان کشورهای جهان یک نمونه منحصر به فرد به شمار می‌رود، برای مثال ۸۰ درصد دانشجویان مهاجر از جمهوری اسلامی ایران به آمریکا، در مقطع تحصیلات تکمیلی مشغول شده‌اند؛ همچنین از کل دانشجویان تحصیلات تکمیلی مهاجرت کرده به آمریکا در سالهای ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶، ایران رتبه نخست را ــ در شاخص درصد دانشجویان تحصیلات تکمیلی از کل دانشجویان مهاجر ــ میان ۲۵ کشور اول ارسال‌کننده دانشجو به آمریکا کسب کرده است، به‌گونه‌ای که در سال ۲۰۱۶ از بیش از ۱۲۰۰۰ دانشجوی ایرانیِ آمریکا نزدیک به ۸۰ درصد آنان دانشجویان تحصیلات تکمیلی و ۵۰ درصد آنان در حوزه مهندسی هستند.

افزایش شدید مهاجرت نخبگان از جمهوری اسلامی ایران به‌ویژه در سالهای اخیر، این اتاق فکر انگلیسی را ملزم کرد به بررسی و آینده‌نگاری درخصوص جذب نخبگان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی (دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری) ایرانی در ده سال آینده بپردازد و سناریوهای محتمل را پیش‌بینی کند.

نگاه ویژه این اتاق فکر به این دانشجویان به‌ این دلیل است که این جوانان کارآمدی خود را در کشور خود نشان داده‌اند؛ کشورهایی که در حوزه علم و فناوری و نیز صنعت، به نیروی نخبه نیاز جدی دارند این جوانان را جذب و پس از مدت کوتاهی تحصیل، آنها را در کشورهای خود، به خدمت‌رسانی می‌گمارند؛ به این ترتیب این کشورها برای این امر مهم هزینه بسیار اندکی صرف می‌کنند.

* بررسی جمعیت ۱۸ تا ۲۲ ساله ایران

مطابق بررسیهای این اتاق فکر انگلیسی، جمهوری اسلامی ایران در زمره کشورهایی قرار دارد که در سال ۲۰۲۴ با کاهش جمعیت جوانان ۱۸ تا ۲۲ سال، روبه‌رو خواهد شد. جمعیت جوانان بین ۱۸ تا ۲۲ سال ایران در سال ۲۰۱۳ برابر ۷٫۱۸۴٫۰۰۰ نفر بوده که در سال ۲۰۲۴ به ۵٫۷۱۰٫۰۰۰ نفر کاهش خواهد یافت. این پروفایل جمعیتی، پروفایلی است که دانشجویان کشور در آن جای گرفته یا خواهند گرفت.

تحلیل جمعیتی «ستاد انگلیس» از جمعیت جوان ۱۸ تا ۲۲ سال ایران در سال ۲۰۲۴

این بررسی نشان می‌دهد از کشورهای دیگری که با کاهش روبه‌رو هستند می‌توان به چین، روسیه و ویتنام اشاره کرد، به‌عکس کشورهایی نظیر اندونزی، هند و به‌ویژه نیجریه با افزایش جمعیت جوان روبه‌رو خواهند بود.

تحلیل جمعیتی «ستاد انگلیس» از جمعیت جوان ۱۸ تا ۲۲ سال ایران در مقایسه با سایر کشورها در سال ۲۰۲۴

* بررسی رشد اقتصادی

در این بررسی از عوامل مهاجرت به وضعیت اقتصادی پرداخته شده و به همین دلیل رشد تولید ناخالص ملی کشورهای هدف نیز مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. مطابق این گزارش، بین سالهای ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۴ چین با رشد سالیانه ۶ درصد در تولید ناخالص ملی بیشترین رشد را خواهد داشت و جمهوری اسلامی ایران با رشد کمتر از ۳ درصد میان کشورهایی قرار دارد که از رشد زیادی برخوردار نخواهند بود.

مقایسه پیش‌بینی رشد اقتصادی کشورهای هدف تا سال ۲۰۲۴

* بررسی جمعیت دانشجویان ایران تا ۲۰۲۴

در این بررسی به جمعیت دانشجویی کشورهای مورد بررسی نیز پرداخته شده است. در سال ۲۰۱۲ تعداد کل دانشجویان جهان ۱۹۶ میلیون نفر اعلام شده است. مطابق بررسی به عمل آمده در این گزارش هند، اندونزی، نیجریه و پاکستان در سال ۲۰۲۴ با بیشترین رشد در تعداد جمعیت بالقوه دانشجو روبه‌رو خواهند بود و جمعیت بالقوه دانشجویی در جمهوری اسلامی ایران با اندکی کاهش روبه‌رو است. روسیه و کره‌جنوبی بیشترین کاهش را در جمعیت بالقوه دانشجویی در سال ۲۰۲۴ تجربه خواهند کرد.

مطابق این گزارش تعداد کل دانشجویان جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۱۲ برابر ۴٫۴۰۵٫۰۰۰ بوده که در سال ۲۰۲۴ به ۴٫۱۸۳٫۰۰۰ نفر کاهش خواهد یافت و در واقع ۲۲۱ هزار نفر از دانشجویان کشور کاسته خواهد شد.

ستاد انگلیس جمعیت دانشجویان ایران را در فاصله بین ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۴ بررسی کرد

از حیث درصد رشد جمعیت دانشجویی در سال ۲۰۲۴ بیشترین رشد با ۲۱ درصد از آن عربستان است و سپس اندونزی با ۱۹ درصد، چین ۱۸ درصد، هند ۱۶ درصد و جمهوری اسلامی ایران با ۱۴ درصد رشد در زمره بیشترین رشد میان کشورهای مورد بررسی است.

با توجه به موارد ذکرشده در بالا، در ادامه این گزارش به مهاجرت دانشجویان تحصیلات تکمیلی در کشورهای مورد بررسی پرداخته و رشد مهاجرت این دانشجویان در سالهای ۲۰۰۷ و ۲۰۱۲ به شش کشور را ذکر کرده است، در این میان عربستان با بیش از ۲۵ درصد رشد سالیانه بیشترین رشد را داشته و تعداد دانشجویان مهاجر از ۶۰۰۰ نفر در سال ۲۰۰۷ به ۱۹۰۰۰ نفر در سال ۲۰۱۲ رسیده است.

شایان ذکر است مطابق نقشه جامع علمی عربستان ــ که در زمان ملک عبدالله به تصویب رسید ــ نیروی انسانی متخصص در این کشور باید به‌سرعت افزایش یابد و بنابراین دولت عربستان بودجه هنگفتی برای بورسیه کردن جوانان این کشور برای ادامه تحصیل در خارج از کشور اختصاص داده است و این افزایش درنتیجه اعمال سیاست‌های علم و فناوری این کشور است.

کشور دوم که با رشد ۱۸درصدی روبه‌رو بوده جمهوری اسلامی ایران است که تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی مهاجرش از ۸۰۰۰ دانشجو در سال ۲۰۰۷ به ۱۷۰۰۰ نفر در سال ۲۰۱۲ بالغ شده است.

لازم به ذکر است که با توجه به برنامه محدود اعزام دانشجوی بورسیه از کشورمان برای ادامه تحصیل به خارج، بخش اعظم این دانشجویان با تصمیم خود به خارج مهاجرت کرده‌ و بنابراین عموماً در همان کشورها مشغول به کار می‌شوند؛ لذا به‌خلاف عربستان، این افزایش به‌دنبال اعمال سیاستهای صحیح علم و فناوری در کشور نبوده است.

پس از جمهوری اسلامی ایران کشور ویتنام با نزدیک به ۱۳ درصد رشد سالیانه در دانشجویان تحصیلات تکمیلی مقام سوم را میان کشورهای مورد بررسی داراست.

در این گزارش پیش‌بینی شده که مهاجرت دانشجویان تحصیلات تکمیلی از جمهوری اسلامی ایران از ۱۷۰۰۰ نفر در سال ۲۰۱۲ به ۲۶۰۰۰ نفر در سال ۲۰۱۴ افزایش خواهد داشت و با رشد متوسط سالیانه برابر با ۳٫۴ درصدی روبه‌رو خواهد بود.

* تقسیم دانشجویان ایرانی بین کشورهای جذب‌کننده

نکته جالب دیگر این گزارش آن است که این تعداد دانشجو بین شش کشور عمده مقصد، چگونه تقسیم خواهند شد. در این گزارش سال پایه سال ۲۰۱۲ در نظر گرفته شده و مطابق شاخصهایی که در این گزارش به آنها اشاره نشده، توزیع و تعداد دانشجویان مهاجر ایرانی در مقطع تحصیلات تکمیلی در این شش کشور نشان داده شده است.

مطابق آمار ارائه شده در این گزارش در سال ۲۰۲۴ آمریکا بیشترین مقصد دانشجویان مهاجر ایرانی در مقطع تحصیلات تکمیلی است که تعداد آنها بالغ بر ۱۱۹۰۰ دانشجو خواهد بود. دومین مقصد دانشجویان تحصیلات تکمیلی ایرانی با ۵۷۰۰ دانشجو، کشور آلمان است و به‌دنبال آن کانادا با ۲۸۰۰ دانشجو، انگلیس با ۲۷۰۰ دانشجو و پس از آن استرالیا با نزدیک به ۲۵۰۰ دانشجو قرار دارد.

کشورهای عمده مقصد نخبگان ایرانی

مطابق بررسیهای به عمل آمده در این گزارش، جمهوری اسلامی ایران و اسپانیا از سریعترین شتاب رشدی دانشجویان مهاجر در مقطع تحصیلات تکمیلی نسبت به کل دانشجویان مهاجر تحصیلات تکمیلی برخوردار خواهند بود.

* پی‌آمد

چنانچه ملاحظه می‌شود کشورهایی مانند انگلیس در مورد جمعیت ایران، جمعیت جوان کشور و به‌ویژه دانشجویان تحصیلات تکمیلی ــ که در زمره برگزیدگان و نخبگان کشور محسوب می‌شوند ــ مطالعه و بررسیهای آینده‌پژوهانه انجام می‌دهند و برای جذب این دانشجویان سیاستها و برنامه‌های لازم را تدوین می‌کنند. اینکه جای این مطالعات در کشور ما کجاست و بنیاد ملی نخبگان ــ که با هدف ساماندهی ملی به وضعیت نخبگان کشور تشکیل شده ــ تا چه‌حد از این‌گونه مطالعات انجام داده و گزارش عملکرد آن چگونه است، جای تأمل اساسی دارد.

اگرچه مطابق سند راهبردی کشور در امور نخبگان این بنیاد باید گزارش سالانه خود را در اختیار شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار دهد، گزارشی از وضعیت موجود و آینده‌نگاری در این خصوص تاکنون در دسترس قرار نگرفته است، گو اینکه اتاقهای فکر در کشورهایی نظیر آمریکا و انگلیس مطالعاتی از این دست به‌صورت محرمانه و بسیار جامع‌تر درخصوص کشورمان و آینده جوانان نخبه آن به انجام رسانده و می‌رسانند جای تردید ندارد.

حال مسئولان کلان نظام در شورای عالی انقلاب فرهنگی، کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی، وزارت علوم، وزارت بهداشت و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری باید قادر باشند سیاستها و برنامه‌های خود را در مقابله با برنامه‌های کشورهای سلطه‌گر ارائه دهند و بنیاد ملی نخبگان عملکرد خود را برای ملت شهید‌پرور ایران عرضه نماید.