Iranian President Hassan Rouhani (front R) during a family photo session at the Organisation of Islamic Cooperation (OIC) Istanbul Summit in Istanbul, Turkey April 14, 2016. REUTERS/Onur Coban/Pool

مدیرکل پیشین خاورمیانه وزارت خارجه بر این باور است که برجام، شکست ترامپ و ناکامی ریاض در جنگ علیه صنعا باعث شد تا عربستان به مذاکرات با ایران روی بیاورد.

قاسم محبعلی در گفت‌وگو با «انتخاب» و با اشاره به برگزاری مذاکرات ایران و عربستان سعودی و در پاسخ به این پرسش که چه عواملی باعث شد که اکنون خواستار مذاکرات با ایران شده است، گفت: این نتیجه یک سری تحولات در سطح منطقه و جهان بوده که مهمترین آن شاید ناکامی و عدم توفیق در جنگ بی‌سرانجام با یمن بعد از گذشت ۵ سال است. البته این ناکامی الزاما به معنای این نیست که طرف مقابل عربستان سعودی در جنگ ۵ ساله پیشرفتی داشته است ولی واقعیت این است که عربستان انتظاراتش در جنگ با یمن برآورده نشد و به تعبیری در یک باتلاقی گرفتار شده است.

این کارشناس سیاست خارجی ادامه داد: تغییر سیاست در آمریکا نکته مهم دیگری است که عربستان را به این تغییر مواضع واداشته است. آمریکا در دوران ترامپ چشم‌بسته از ریاض حمایت می‌کرد و عربستان امیدوار بود که به واسطه همین حمایت‌ها به اهداف خودش علیه یمن در جنگ دست پیدا کند یا آنکه بتواند از طریق سیاست‌ها و فشارهای آمریکا علیه ایران بتواند جایگاه خودش را برابر ایران تقویت کند.

وی افزود: آمدن بایدن و تاکید بر اینکه «از سیاست تهاجمی مانند آنچه عربستان در قبال یمن پیش گرفت، حمایت نمی‌کند و باید این مسائل از طریق دیپلماتیک حل شود» باعث شد تا ریاض احساس کند که شاید آمریکایی‌ها وارد مذاکره با یمن شوند، همچنانکه جریان‌های مبارز یمنی از لیست جهانی تروریسم خارج شدند.

محبعلی تصریح کرد: علاوه بر این نیز بحث برجام و نگاه بایدن و آمریکا به وضعیت حقوق بشر در عربستان سعودی از جمله قتل فجیع جمال قاشقچی باعث شده تا دولت ریاض نتواند مانند گذشته با خیال راحت که چک سفید امضایی از آمریکا در دست دارد و می‌تواند با هررویکردی نسبت به مسائل جهانی و منطقه‌ای ورود کند، رفتار نکرده و نگران باشد. بنابراین بدیهی است که عربستان در شرایط کنونی مجبور به تغییر رویکرد شود. به هرحال عربستانی‌ها نشان دادند که همواره خودشان را با شرایط همگام می‌کنند و اساسا به همین دلیل بود که اخیرا با ایران و قبل تر از آن با قطر وارد مذاکره شدند.

احتمالا مذاکره عربستان با ایران، با توصیه آمریکا و انگلیس به ریاض انجام شده / سطح مذاکرات امنیتی است؛ اگر موفقیت آمیز باشد، ماهیت سیاسی هم پیدا خواهد کرد / گفتگو‌ها فعلا درمورد یمن است

وی در پاسخ به این پرسش که اطلاع متحدان منطقه‌ای ایران و آمریکا و انگلیس نسبت به انجام مذاکرات غیررسمی بین تهران و ریاض را چگونه می‌توان ارزیابی کرد، گفت: طبیعی است که چنین هماهنگی‌هایی پیشتر از سوی عربستان و ایران رخ داده باشد. من فکر می‌کنم اطلاع آمریکا و انگلستان از انجام این مذاکرات می‌تواند به این دلیل باشد که پیشتر واشنگتن و لندن، ریاض را به مذاکره با تهران توصیه کرده باشند تا دو کشور وارد یک دیالوگ شوند.

این کارشناس سیاست خارجی افزود: ما باید به این نکته توجه داشته باشیم که چه ایران و چه عربستان به این تجربه و علم رسیدند که مذاکرات ولو غیررسمی در یک کشور ثالث قطعا پنهان نخواهد ماند و قابل انکار نیست و به همین دلیل عدم هماهنگی یا بی اطلاعی متحدان طرفین از این مذاکرات شاید مسبب بروز برخی ابهامات و سوتفاهم‌ها شود. بنابراین بعید نیست که طرفین ، نظر و خواسته‌های متحدان را در قبال این مذاکرات جویا شده باشند.

محبعلی ادامه داد: علاوه بر این نیز، آمریکا و عراق در دوران جدید با یکدیگر هماهنگی و ارتباطاتی دارند و قطعا واشنگتن چنین موضوعات و اتفاقات مهمی مانند مذاکرات غیررسمی ایران و عربستان را مداوم با عراق بررسی می‌کند و در جریان چنین مسائلی قرار دارد.

وی همچنین با اشاره به نقش عراق در مذاکرات ایران و عربستان، تصریح کرد: من لغت و عنوان میانجیگری را برای عراق خیلی نمی‌پسندم، ولی آنچه مسلم بوده این است که عراق دنبال یک توازن است. عراق نمی‌خواهد به یک عرصه و میدانی برای نزاع بین ایران و عربستان یا دیگر همسایگان باشد. علاوه بر این، بغداد به دنبال تقویت روابط خودش با جهان عرب و توامان با دیگر کشورهای همسایه از جمله ایران است. عراقی‌ها به این درک رسیده‌اند که اگر می‌خواهند در امنیت و ثبات باشند باید با کشورهای همسایه و منطقه‌ای روابط متقابل و متعادل داشته باشد که اتفاقا این سیاست پیشتر نیز از جانب آمریکایی‌ها به عراقی‌ها پیشنهاد داده بودند.

این کارشناس سیاست خارجی ادامه داد: آمریکایی‌ها پیشتر اعلام کرده بودند که ما دنبال عراقی هستیم که با همسایگان و سایر کشورهای منطقه‌ای رابطه دوستانه داشته باشد. واقعیت این است که عراق یک کشور چند ملیتی، چند قومیتی و چند مذهبی است و در کنار این شرایط، همسایه کشورهایی مانند ترکیه، ایران و عربستان است که می‌توانند در صورت مخالفت و تخاصم به راحتی شرایط داخلی عراق را تغییر بدهند.

محبعلی در پاسخ به این پرسش که آینده مذاکرات ایران و عربستان به کجا خواهد رسید، گفت: الان موضوع و بحث این مذاکرات صرفا درباره یمن است. موضوع جنگ یمن امروز مهمترین مساله عربستان است و تا زمانی که از این موضوع عبور نکرده باشد، بعید است که وارد مباحث دیگری شود. ما زمانی می‌توانیم درباره آینده این مذاکرات اظهارنظر کنیم که مذاکرات از حالت غیررسمی و پنهانی خارج شده و به صورت علنی و با حضور مقامات عالی و ارشد پیش برود. چراکه مذاکره‌کنندگان اگر در سطح عالی نباشند، خیلی قدرت اختیار و تصمیم نداشته و صرفا در جایگاه یک گزارشگر مذاکرات برای کشورهای خودشان هستند.

به گفته وی، امروز مذاکرات ایران و عربستان در سطح امنیتی است و اگر این مذاکرات موفق طی شود، احتمالا در آینده می‌تواند ماهیت سیاسی پیدا کند و در این شرایط است که می‌تواند نگاه جدی‌تری به آینده این مذاکرات داشت.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا انجام این مذاکرات ممکن است به مرور مخالفت‌های عربستان با برجام و توافقات بین المللی ایران را کاهش داده و تعدیل کند، گفت: واقعیت این است که ایران و عربستان از گذشته تا امروز همواره با هم رقیب بودند. مثلا در دهه ۶۰ وقتی ایران از لیبی و کره شمالی موشک خریداری کرد، بالافاصله عربستان نیز اقدام به خرید موشک کرد. بنابراین رقابت ایران و عربستان یک موضوع عجیبی نبوده و معمولا کشورهای همسایه و در یک منطقه به نوعی با هم در ارتباط هستند.

این کارشناس سیاست خارجی افزود: موضوع برجام نیز از این قاعده رقابتی مستثنی نیست و عربستان و اسراییل به عنوان مخالفان جدی برجام در منطقه یک سری دغدغه‌های مشترک نسبت به این موضوع دارند. ما به تعبیری می‌توانیم این اشتراکات و اقتضائات منطقه‌ای اسراییل و عربستان را به یک ازدواج مصلحتی تشبیه کنیم. بنابراین اگر بنا به ادعای عربستان ، ایران به بمب هسته‌ای دست پیدا کند، گام بعدی عربستان دستیابی به بمب هسته‌ای خواهد بود.

وی ادامه داد: این در حالی است که ایران و عربستان می‌توانند در آینده با یکدیگر روابط و همکاری‌ در ابعاد مختلف مانند امنیت منطقه، آینده جهانی نفت و … داشته باشند. قطعا اگر ایران و عربستان رفتار عاقلانه‌ای داشته باشند با مشارکت و همکاری توامان با رقابت یک شرایط بهتری را در قبال خود و منطقه رقم بزنند. چراکه زمینه رقابت و برخورد بین ایران و عربستان وجود داشته و از بین نمی‌روند و با تغییر سیاست در آمریکا یا در ساختار عربستان، ممکن است شرایط کنونی به کلی تغییر کند.

محبعلی ادامه داد: ممکن است در آینده یک جریان تندرو در عربستان بر سرکار بیاید که اتفاقا این تغییرات احتمالی فقط نگرانی ایران نخواهد بود و قطعا در آن مقطع دغدغه غرب نیز خواهد بود. بنابراین باید این شرایط کنونی با یک درایت و تدبیر مناسب و دقیق مدیریت شود.